نقش ارتباطات در توسعه اجتماعی - وبلاگ کوجی هامی

به گزارش وبلاگ کوجی هامی، نقش ارتباطات در توسعه اجتماعی و توسعه جوامع امروزی عنوان مقاله ای است که در سایت انجمن ایرانی مطالعات ایرانی منتشر شده است. این مقاله سعی دارد که نقش رسانه را در دنیای امروزی آنالیز کند. به مناسبت روز خبرنگار شما را به مطالعه این مقاله دعوت می کنیم؛

دانیل لرنر را می توان راه گشای آنالیز نقش ارتباطات در توسعه دانست (اگر چه همز مان با او، کارل دویچ، دانشمند دیگر آمریکایی نیز به آنالیز درهمین زمینه مشغول بود، ولی نخستین نظریه جامع از آن لرنر است). انتشار کتاب گذر از جامعه سنتی در سال1958 را می توان آغازگر آنالیز های ارتباطی توسعه شمرد و شاید پس از آن هم هرگز کتابی به این اهمیت در این زمینه منتسر نشده باشد. اهمیت این کتاب از دو رو است: نخست اینکه هنوز هم نظریه مطرح شده درآن یکی از جامع ترین نظریه های ارتباطی توسعه به شمار می آید ودیگر آن که تقریباً بر همه کسانی که پس از لرنر به کار در این زمینه پرداخته اند تأثیر گذاشته و بسیاری از پیش فرض های آنها را شکل داده است.

وی با طرح نظریه گذر از نظام سنتی، نوسازی خاور میانه براساس تحقیق و پژوهش خود در کشورهای ایران، ترکیه، مصر، سوریه، اردن و لبنان، نتیجه می گیرد: ارتباطات جمعی عامل مهم تحرک جوامع سنتی و تبدیل انسان ها از حالت سنتی به متجدد می باشد. وی در این زمینه، تحرک جغرافیایی، سوادآموزی، استفاده از رسانه های جمعی و مشارکت اقتصادی و سیاسی را مهم ترین مراحل نوسازی کشورهای جهان سوم معرفی می نماید.

در کشورهای در حال توسعه، هیچ راهبرد ارتباطی کامل نخواهد بود مگر آن که شامل وسایل ارتباطی سنتی شود. نقش وسایل ارتباطی سنتی را در تغییر رفتاری قابل توجه است و باید گفت که وسایل ارتباطی مردمی، اشکال سنتی تفریح و ارتباط هستند. این امر بسیار مهّم است؛ زیرا تغییرات رفتاری به ساده ترین شکل به وسیله عکس العمل فردی حاصل می شود. نقش ارتباطات بویژه در رابطه با تغییرات اجتماعی که در جهانی مدرن واقع می شود، از قبیل فرآیندهای اجتماعی ـ اقتصادی، زیست محیطی و شهرنشینی، فرایندهای یکپارچه سازی یا محروم سازی همراه با مدرن سازی جوامع و تحولات در عناصر فعال جامعه مثل خانواده، زنان و افراد جوان مهّم است.

باید محتوای پیغام ها تا حدّ امکان برمبنای مطالعه سطوح مطلعی ها، نگرش ها، ارزش ها و هنجارهای مردم باشد. ارتباطات در خدمت توسعه باید شامل غنی شدن وسایل سنتی، فرهنگی و قومی و بومی باشد.

ماتور ارتباطات را در حکم نظام جامعه معاصر تعریف می نماید که موجب افزایش درک اثرات تغییرات اجتماعی شده و منبعی ضروری برای انجام و تسهیل تغییرات اجتماعی قلمداد می شود و معینه ارتباطات توسعه ای و ایجادکننده تغییر اجتماعی را علاوه بر برنامه ای بودن، بر خوردار از ظرفیت و متقاعدکنندگی، که موجب تعدیل رفتار افراد می شود، تعریف می نماید. ماتور معتقد است؛ ارتباطات، درگیر شدن و مشارکت مردم را به وسیله فرایند شناسایی سطوح دانش، اعتقادات، الگوهای رفتاری مردم، اطّلاع از شکاف ها در دانش و عوامل اجتماعی ـ فرهنگی که مانع مشارکت و درگیر شدن مردم می شود و توسعه محتویات پیغام ها یا اطّلاعات ارسالی به وسیله یک راهبرد سه گانه استفاده از وسایل ارتباط جمعی، کانال های موجود در سطح جامعه ارتباطی و کار سازمان جمعی و گروه، تضمین می نماید. توسعه و به کارگیری وسایل ارتباطی برای برنامه های توسعه و تغییر اجتماعی احتیاجمند درک دقیقی از عوامل فرهنگی و اجتماعی، روانی و در دسترس بودن خدمات و امکاناتی که برنامه، هدف فرام آوردن یا توسعه آن ها را دارد، می باشد

ارتباطات پشتیبان توسعه و تغییر اجتماعی هم به عنوان امری چند رشته ای و چند بخشی که احتیاجمند مشارکت دانشمندان علوم اجتماعی و عاملان ارتباطی می باشد و هم به عنوان پوشش دهنده کلیه بخش ها، مورد بحث قرار میگیرد. تشخیص داده شده است که برنامه ریزی و اجرای چنین برنامه ای احتیاجمند اطّلاع از سیاست ها، مطلعی از شیوه مدیریت به وسیله اهداف و فعالیت های متناظر با آن اهداف، در چار چوب زمانی و تحرک دادن به منابع انسانی، پول و مواد و مطالب مورد احتیاج می باشد.

توسعۀ اجتماعی ایران

توسعه اجتماعی از دیدگاه های متفاوت معناهای مختلفی را داراست از جمله: گذر از جامعه سنتی به جامعه صنعتی یا مدرن به وسیله تقسیم کار که آن را به معنی سرمایه اجتماعی، هویت انسانی، عقلانیت ارتباطی، اعتماد، انسان بودن و غیره می دریافتد. در ایران این مفهوم با شاخص های هویت و اعتماد اجتماعی بیشتر مدّ نظر بوده است.

در ایران برای گذار از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب ودستیابی به توسعه اجتماعی سه سناریو را می توان متصور شد:

1ـ تداوم وضعیت موجود ـ با احتمال بسیار ضعیف؛

2ـ بدتر شدن وضعیت موجود ـ محتمل؛

3ـ بهبود وضعیت موجود و رسیدن به وضعیت مطلوب ـ محتمل ولی مشروط به:

الف)شناخت مسایل و مسائل موجود،

ب) ترسیم دورنمای آینده،

ج)امکان شناسی و ارزیابی دقیق و برنامه ریزی عملی برای توسعه اجتماعی است.

آنالیز ها نشان می دهد که ایران از نظر اجتماع، جامعه ای مشتمل بر ماهای بسیار متعدد، متنوع، و بعضاً متناقض است. بدین معنی که اجتماعات سازمانی و رسمی یا تعلقات سازمانی در جامعه ایران بسیار ضعیف است؛ انجمن ها، احزاب سیاسی، شوراهای اجتماعی، اتحادیه های صنفی و NGOها نیز به تبع آن بسیار ضعیف هستند لذا بین دو بخش رسمی و غیررسمی حیات اجتماعی مردم ایران، خلاء بزرگی وجود دارد که منبع اصلی نابسامانی یا آنومی اجتماعی است.

توسعه اجتماعی ایران از اهمیت و ضرورت عملی و اجتماعی خاصی برخوردار است. جامعه امروز ایران از پس افتادگی توسعه از نظر اجتماعی و ساختاری در رنج است. ما احتیاجمند همبستگی، اخلاق عمومی، جامعه مدنی و اعتماد اجتماعی و ارتباطات علمی هستیم و اگر در این راه نکوشیم آسیب ها و نابسامانی های اجتماعی و طغیان ها در راه اند.

توسعه و قومیت ها

پیش از پرداختن به موضوع توسعه و قومیت ها باید تعریفی از واژه های توسعه و قومیت داشته باشیم. در یکی از ساده ترین و در عین حال گویا ترین تعاریفی که از توسعه اجرا شده است، توسعه را به مثابه جریان چند بعدی (سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی) دانسته است که در حرکت پیش رونده خود کاهش فقر، بیکاری، نابرابری و صنعتی شدن هر چه بیشتر، ارتباطات بهتر، ایجاد نظام اجتماعی مبتنی برعدالت و افزایش مشارکت مردم در امور روزانه سیاسی را در پی دارد. (رزاقی، 1369)

اصطلاح قومیت به گروهی اشاره دارد که با ویژگی های بنیادی از قبیل زبان، آداب و رسوم و میراث تاریخی، از سایر گروه های اجتماعی که دارای پیوستگی و همبستگی نژادی هستند، متمایزند.

ویکتور کوزلف قوم شناس شهیر می گوید: قوم یا همبودی قومی، یک سازمان اجتماعی شکل یافته ای است که در پهنه سرزمین معین نهاده شده است و مردمی را که در طول تاریخ با هم پیوندهای اقتصادی، فرهنگی، خویشاوندی و… برقرار کرده اند، تحت پوشش قرار می دهد. (امرایی، 1392)

قومیت هم دارای مؤلفه های ذهنی و هم عینی است که عبارتند از: علاقه و مطلعی ذهنی از هویت، تعلق، منافع مشترک و علائق مشترک و اشتراکات عینی فرهنگی در زبان، پیشینه تاریخی، دین و سرزمین مشترک.

ما هر تعریفی که برای توسعه در نظر بگیریم اصولا در سطح کلان کشور، بدون رشد متوازن و تعدیل شکاف میان مرکز و پیرامون نه تنها امکان توسعه درون زا و پیشرفت در سطح کلان ملی وجود نخواهد داشت، بلکه بی توجهی نسبت به این شکاف تاریخی و ساختاری که عمدتا به شکل شکاف میان قومیت مسلط و سایر قومیت های ایرانی رخ می نماید، می تواند خطر از هم گسستگی و تضعیف وحدت و یکپارچگی ملی را در پی داشته باشد. این چالش مهمی است که فراروی آینده ایران نهاده شده است. اگر این چالش را در بستر نظم نوین جهانی و رخدادهای سیاسی جهان و منطقه خاورمیانه ارزیابی نماییم و به چالش های نیروهای بیگانه توجه کنیم و تحولات سیاسی و فرهنگی قومیت ها در کشورهای همسایه نظیر عراق، ترکیه، روسیه، افغانستان، پاکستان وهندوستان را در نظر بگیریم، می توانیم به دیدگاه روشنی درباره چشم اندازهای توسعه در ایران دستیابیم. (عزیزی بنی طرف، 1387)

نابرابری قومی در ایران

مساله ملی یا مساله قومیت ها در ایران پس از انقلاب مشروطیت رخ نمود. این انقلاب دارای دو وجه عمده ملی و دموکراتیک بود. رویه این انقلاب شکل ملی داشت والبته ملی به معنای ایرانی ونه فارسی؛ چون نقش ترک های آذربایجان و بختیاری ها وارمنی ها در پیروزی آن انقلاب انکار ناپذیر بود اما جریان ها و گرایش های تندروی که می کوشیدند مقوله ملی را فقط به مفهوم فارسی آن معنا کنند و این یکی را به جای مفهوم ایرانی قالب کنند باعث شد تا عاقبت، گفتمان ناسیونالیستی فارس گرا با تبانی بیگانگان، فرد دلخواه خودرا به حاکمیت برساند. او کسی جز رضا شاه نبود که با کودتا و حمایت بیگانگان قدرت مطلقه را از آن خود ساخت. (عزیزی بنی طرف، 1387)

عدم توازن در توسعه میان قومیت مسلط و سایر قومیت های ایرانی غیر فارس ناشی از نابرابری قومی است که ریشه در ستم ملی دارد. این ستم، در فراگرد قسری ملت سازی رضاشاه تبلور یافت. اما شکل ذهنی واکنش به ستم ملی طی شصت سال اخیر و در فراگرد گسترش مطلعی خلق های ایران به حقوق ملی خویش بروز یافت. این نابرابری ها که گاهی شکل فاحشی به خود می گیرند عرصه های مختلف فرهنگی، مذهبی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را شامل می شوند. نابرابری میان قومیت مسلط و سایر قومیت های ایرانی اساساً نابرابری در فرصت هاست ودر نتیجه هرگونه برابری میان آنها باید در حقوق و فرصت ها باشد. (عزیزی بنی طرف، 1387)

در تشریح رابطه میان توسعه و کشمکش های قومی سوالاتی به ذهن می آید که پاسخ به آنها می تواند به درک بهتر این مفاهیم موثر باشند. مثلا چه رابطه ای میان توسعه و هویت های قومی وجود دارد؟ آیا فرآیندهای توسعه و نوگرآیی موجب استحاله و ادغام هویت های قومی می شود؟ یا بر عکس حرکت به سمت مدرنیزه کردن کشور، رشد هویت های قومی را در پی آورده و تقاضای گروه های قومی برای کسب صندلی بهتر در هرم قدرت سیاسی، ثروت و شان اجتماعی را افزایش خواهد داد؟ دوران گذار چه تأثیری بر مناسبات قومی بر جای خواهد نهاد؟

در پاسخ به سوالات طرح شده و دسته بندی نظریه پردازی های اجرا شده، چهار دیدگاه عمده قابل شناسایی است که هر یک با دیدگاه های خاص خود درصدد پاسخ به این سوالات است: (مقصودی,1377)

1- نظریه پردازی های سنتی درباره توسعه و هویت قومی

2- نظریه پردازی های جدید درباره توسعه و هویت قومی

3- نظریه پردازی های مرحله گذار

4- نظریه پردازی های دوران فرا نوگرایی درباره توسعه و هویت قومی

الف. نظریه پردازی های سنتی درباره توسعه و هویت قومی

نظریه پردازی های سنتی درباره توسعه و هویت قومی بر این مبادی تکیه دارد که اصولا عقب ماندگی های اقتصادی و صنعتی، فقدان رشد سرمایه داری ملی و نبود بازاری یکپارچه و ملی موجب بقای بازارهای ملی و منطقه ای با بده و بستان محدود در میان اقوام خودی شده است.

ناتوانی سرمایه داری ملی در گشودن بازارهای داخلی و فقدان تقسیم کار منطقه ای با سلب امکان فراوری انبوه از سرمایه داری داخلی، در عمل به استمرار این ناتوانی یاری کرده است.

در بعد اجتماعی و فرهنگی؛ ضعیف بودن امکانات ارتباطی و تکنولوژیکی، حیات خرده فرهنگهای قومی را در کنار فرهنگ و ارزش های حاکم استمرار بخشیده است، به علاوه در بعد اجتماعی سلسله مراتب اجتماعی و سیاسی در نظام سنتی و تبعیت رده های مختلف قومی از این سلسله مراتب، ایم امکان را برای رهبران گروه های قومی پدید آورده است که در شرایط ضروری از این توانایی در مقابل دولت مرکزی بهره جویند و کشمکشهای قومی را بیش از پیش دامن زنند. (سیدامامی، 1379، 202)

ب. نظریه پردازی های جدید درباره توسعه و هویت قومی

اگر نظریه پردازی های قدیم، مدرنیزه شدن جوامع را عامل استحاله و ادغام گروه های قومی بر می شمردند، نظریه پردازی های جدید با تغییر جهت 180 درجه ای، فرآیند مدرنیزاسیون را موجب مطلعی گروه های قومی دانسته اند عاملی که بدان وسیله در مقابل هویت ملی و جهانی به مقاومت دست می زنند.

این نظریه پردازان رشد فزاینده هویت های قومی را در حال حاضرـ علیرغم قوام و دوام دولت های توسعه یافته صنعتی ـ واقعیت جهان معاصر می دانند که این خود در شرایط جدید با تأثیر پذیری از نفوذ فزاینده هویت ملی، سازمان سیاسی، توزیع ارضی قدرت و سلطه فزاینده سازمان های جهانی سر بر آورده است.

ج. نظریه پردازی های مرحله گذار

هسته اصلی نظریه پردازی های مرحله گذار مبتنی بر این امر است که جوامع سنتی و جوامع صنعتی با مسائل و تگناهای کمتری از جمله هویت خواهی های قومی و مسائل مبتلا به آن روبرو اند. سرشت در حال دگرگونی و تحول پذیر جوامع در حال گذار فضا و شرایط مساعدتری را برای بروز بحران های گوناگون مهیا می سازد.

در این نگرش جوامع سنتی با ویژگی های چون: اقتصاد بسته، اقتدار سنتی و متمرکز، حاکمیت نظام فئودالیته، غالب بودن روستانشینی، تحرک کم اجتماعی و محدودیت های ارتباطیـ اطلاعاتی با کمترین تنش ها روبه رو هستند.

جوامع صنعتی نیز با از سر گذراندن این مراحل و با استقرا جامعه مدنی، اقتدار قانونی، توسعه صنعتی، رفاه اقتصادی و اجتماعی و.. . بحران کمتری دارند و احیانا در صورت روبروه از توانایی بالاتری برای حل و فصل آن برخوردار هستند.

نتیجه آن که جوامع در حال گذار با اقتصاد مختلط و در حال توسعه، با دگرگونی ارزش ها و با دورنماهای متفاوت با تنش ها و بحران های بیشتری به گریبانند و باید گفت توانایی این دولت ها در مهار بحران در معرض نوسانات فراوان قرار داشته و به اما و اگرهای فراوانی وابسه اند. (مقصودی، 1376، 79)

د. نظریه پردازی های دوران فرانو گرایی

از دهه 1980 برخی از پژوهشگران گفتمان جدیدی تحت عنوان فرانو گرایی را در اندیشه نو گرایی در افکندند که از زاویه جدیدی امکان بروز و تشدید ستیزه های قومی در دوران جدید را بر می رسد.

در تشریح نوگرایی این فرآیند رویکردی فلسفی ـ تاریخی به شمار می رود که سعی در ایجاد پیوند بین دو مرجع گاه متضاد و گاه سازگار عقلانیت و ذهنیت دارد. در فراگرد نو گرایی حذف تدریجی امر اجتماعی، فرهنگی، سنتی و مذهبی به نفع جهانی شفاف و نافذ دانش فنی نوید داده می شود.

توسعه و کشمکش های قومی در ایران

هر یک از نظریات چهارگانه توسعه به نوعی، قابلیت تطبیق و ساز واری با اوضاع و احوال ایران را دارند. که البته هر یک از این نظریات توسعه به مقطی خاص توجه دارند.

نظریه پردازهای سنتی با تکیه و تأکید بر دوران پهلوی بویژه اقدامات دولت رضاشاه در پایه ریزی دولت مدرن و قدرتمند مسائلی چون: از بین بردن رقبای سیاسی، خلع سلاح قدرت های مستقل منطقه ای، انتها کشیدن به نظام ملوک الطوایفی، سرکوب علایق و تحرکات مرکز گریزانه، خلق یک بازار ملی و… را عامل استحاله اقلیت های قومی در درون هویت های ملی و موجب کاهش منازعات قومی ارزیابی می کنند. (کاتوزیان، 1368، صص145ـ151)

از دید نظریه پردازان جدید بحران های قوی در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی در مناطقی چون کردستان، ترکمن صحرا و بلوچستان محصول فرآیند مدرنیزاسیون در دوران سلسله پهلوی بوده است. افزایش درآمد های نفتی، رشد ناموزون و نابرابری های منطقه ای در کنار دیگر جنبه های مدرانیزاسیون نظیر گسترش امکانات اطلاعاتی ـ ارتباطی و مواصلاتی، افزایش میزان کتابخوانی و سطح مطلعی های عمومی، تحرک اجتماعی و رشد بی رویه مصرف گرایی خیزش انتظارات و توقعات را دامن زده است. از این زاویه و بدون در نظر دریافت دیگر عوامل ذی مدخل، روابط قومی در اوّلین سال های پس از پیرزوی انقلاب اسلامی محصول توامان واقعیت عینی و ذهنی تصور محرومیت نسبی در بین گروه های قومی بوده که به صورت تنش و منازعه جلوه گر شده است. (مقصودی,1377)

نظریه پردازی های مرحله گذار هر سه مقطع عمده از بحران های قومی در دوران معاصر یعنی بعد از انقلاب مشروطه، بحران آذربایجان و کردستان در اواسط 1320 و اوّلین سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی را متاثر از شرایط گذار در جامعه ایران دانسته اند و گذر از ساخت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بسته دوران قاجار به فضای نوین مشروطه و رضاشاه و محمدرضاشاه به دهه 1320 و حاکمیت جمهوری اسلامی را از مهم ترین عوامل تنش زای قومی ارزیابی کرده اند. (مقصودی,1377)

نظریه پردازهای دوران فرا نو گرایی به نوعی ناظر بر بحران های قومی از دهه 1980 می باشد. در این دیدگاه قومیت مداری، نژادپرستی و عدم تحمل و تساهل ناشی از تکیه بیش از حد بر فردیت انسان ها و هویت گروهی و اجتماعی و نیز بازتاب کاهش نقش دولت هاست که به شکل منازعات قومی تبلور می یابد.

منطقه ما عموماً و کشور جمهوری اسلامی ایران بالاخص، منطقه ای کثیرالقومی و با دو مذهب عمده (تشیع و تسنن) و اقلیت های دینی متنوع می باشد؛ از این رو می توان ادعا نمود که جامعه ما یک جامعه متنوع و متکثر قومی و مذهبی می باشد که یک نظام مقتدر سیاسی و مردم سالاری دینی بر آن حاکم است.

در جوامع متکثر، ریشه اختلافات زمانی حادث می شود که زمینه برای مشارکت یکسان قومیت ها در مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی فرهنگی و مدیریتی و… فراهم نباشد. از این رو در نظام های مختلف اعم از متمرکز و غیر متمرکز، دیکتاتوری و مردم سالار، اعتراضات مردمی اقوام متنوع، اشکال مختلف اختیار می نماید و قومیت های مختلف برای دفاع از حقوقشان راه و روش های متفاوتی اتخاذ می کنند. مثلا به وسیله مسالمت آمیز (مانند پروپگاندا)، تبلیغات سیاسی مسالمت آمیز، رفراندم، انتخابات و مذاکره؛ تا دولتمردان را به پذیرش خواسته های مآغاز خود وادار کنند و در صورت عدم موفقیت روش مسالمت آمیز، آنگاه از شیوه های خشونت آمیز استفاده کرده تا خواسته هایشان محقق شود. در کشورها و جوامع متکثر قومی و مذهبی که بلاشک کشور ما نیز در زمره این جوامع نهاده شده است برای دسترسی به توسعه پایدار و همه جانبه و جلوگیری از ضرر و زیان ناشی از اختلافات قومیـمذهبی و خنثی سازی طراحی های بلند مدت و استراتژیک قدرت های متخاصم و بیگانه می طلبد که سران و دولتمردان با عقلانیت، بصیرت، اقتدار و درایت سیاسی ضمن بهره برداری از نقش و توان قومیت های موجود به اداره جامعه بپردازند.

در ذیل به اهم سیاست هایی که در صورت اتخاذ توسط سران کشورهای متکثر قومیـمذهبی در مقابله با سلطه و چپاول کشورهای بیگانه مفید خواهد بود اشاره می شود: (سایت تفتان ایران)

1ـ سیاست های اقتصادی:

ریشه اختلافات قومی، مباحث اقتصادی و نزاع برای تصاحب این منابع می باشد، حتی گاهاً صاحبان قدرت سیاسی یکی از اهدافشان برای کسب قدرت، دسترسی به منابع اقتصادی و تامین منافع خود و اطرافیانشان به قیمت عقب ماندگی و محرومیت سایر اقشار موجود در جامعه می باشد.

اکثر نارضایتی های جامعه، نارضایتی اقتصادی می باشد که در صورت رفع حوائج اقتصادی، نارضایتی ها و اعتراضات فروکش می نماید. در بین مسائل اقتصادی که باعث تشنج و تنش در جامعه می شود بحث اشتغال در ادارات، سازمان ها، شرکت های بزرگ دولتی و حق اشتغال در بخش خصوصی و غیر دولتی مهم می باشد.

در کشورها و نظام های مردم سالار، افراد به صورت معیاری و با استفاده از قابلیت ها و توانمندی های خود با دسترسی به تحصیلات دانشگاهی و ارتقای سطوح علمی و متعاقب آن دسترسی به شغل ها و مناصب دولتی، اداری، نظامی، تجای و بخش خصوصی خواستار ایجاد رقابت سالم در جامعه می باشند و می خواهند از سرمایه ها و اعتبارات جامعه بهره مند شوند.

در کشور ایران اکثر مسائل فوق حل شده، ولی برای توجه بیشتر به این مسائل اساسی احتیاج به بازنگری وجود دارد؛ در بیشتر کشورهای در حال توسعه متکثر قومی ـ مذهبی اکثر مسائل عنوان شده به دلیل فقر اقتصادی، رقابت های دفاعی منطقه ای و اختصاص بودجه های عمرانی به بخش دفاعی و عدم شفافیت در اداره امور کشور، اختلاس های کلان اقتصادی توسط حکمرانان این ممالک به صورت لاینحل مانده که بر اثر مرور زمان همچنان به ریشه های اختلاف قومی دامن می زند و در دراز مدت منجر به فروپاشی این کشورها خواهد شد و آن ها را با بی ثباتی سیاسی، اقتصادی و امنیتی روبرو خواهد ساخت.

2ـ سیاست های فرهنگی:

در سیاست های فرهنگی، مذهب و زبان از مؤلفه های مهمی هستند که در صورت عدم توجه به این مؤلفه ها، موجبات دامن زدن به اختلافات قومی فراهم می شود. این دو مؤلفه که نشانگر هویت اجتماعی، شرافت و کرامت افراد، گروه ها و طبقات قومی و مذهبی جامعه هستند وابسته و آمیخته به هم می باشند.

زبان دارای ارزش های سمبلیک و ابزاری بوده و نشانگر هویت و توانمندی طبقات و قومیت های مختلف است؛ یعنی اگر دولتی زبان یک قومیت یا ملیت بخصوصی را به عنوان زبان رسمی، مکاتبه ای، آموزشی، اداری، نظامی و برگزیند، آن زبان و متعاقباً آن قومیت حائز اهمیت شده اما اقوام دیگرکه زیر مجموعه همان نظام سیاسی هستند احساس حقارت، محرومیت و انزوا می کنند و انتظار دارند حداقل در مدارس و فعالیت های آموزشی و در رسانه های چاپی و ارتباط جمعی زبان های آن ها نیز در چارچوب قوانین اساسی مورد استفاده قرار گیرد؛ در جوامعی که فرهنگ ها و قومیت های مختلف حضور دارند بهترین راهکار برای انسجام و همگرایی این جوامع توجه همه جانبه به فرهنگ ها و زبان های این اقوام می باشد، برای مثال دولت کانادا با توجه به این نکته که کشوری متنوع و متکثر قومی است برای حفظ انسجام و همگرایی جامعه به تاسیس نهادها، مدارس، نشریات و کانون های فرهنگی دیگر اقوام توجه بخصوصی کرده است و از این فعالیت ها در چارچوب قانون اساسی حمایت می نماید و این امر تا حد زیادی باعث کاهش اختلافات قومی در این جامعه شده است، اما بالعکس در کشور سریلانکا به علت عدم توجه به مسائل فوق اختلافات قومی منجر به خشونت و جنگ داخلی شده است که باعث فروپاشی زیربنا و روبنای آن جامعه شده و همیشه با فقر شدید اقتصادی و بی ثباتی سیاسی، امنیتی و اقتصادی روبرو شده است.

3ـ مذهب:

مذهب در جوامع متکثر قومی و مذهبی به مراتب از مسئله زبان پیچیده تر و حساس تر است؛ در جوامع امروزی اختلافات مذهبی بیشتر برای رسیدن به قدرت سیاسی و تسلط بر منابع اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جامعه می باشد و نه بر سر مسائل فقهی و اجتهادی. هرگاه در جامعه ای یک مکتب و یا مذهب فقهی خاصی قدرت را در اختیار داشته باشد و قوانین بر اساس آن فقه بخصوص تدوین شده باشد سران قوای مجریه، مقننه و قضائیه نیز از پیروان همان مذهب منصوب و معین خواهند شد اما در واکنش به این مسئله پیروان سایر مذاهب که زیر مجموعه همان قانون اساسی هستند خواستار حقوق مساوی در همه مناصب هستند و این وظیفه دولت می باشد تا برای حفظ ثبات سیاسی ـ امنیتی و انسجام و همگرایی در جامعه اجازه فعالیت آزادانه مذهبی داده و زمینه فعالت قانونمند را فراهم سازد. احقاق حقوق مذهبی در چارچوب قانون اساسی به ثبات سیاسی و امنیتی انجامیده و ضمن کاهش اختلافات قومی راه را برای توسعه پایدار و همه جانبه هموار می سازد

4ـ مسائل سیاسی:

اختلافات سیاسی نیز به اختلافات قومی دامن می زند. بلاخص هنگامی که در جامعه متکثر قومی و مذهبی، یک قومیت خاص مناصب دولتی، مدیریتی، نظامی و… را تصاحب کرده باشند؛ این قومیتی که بر اریکه قدرت نشسته است و کنترل منابع از قبیل رسانه ارتباط جمعی، اقتصاد، تجارت، مناصب اداری و… را در اختیار دارد و بر امور مربوطه کاملاً مسلط است و در توزیع منابع، عادلانه و منصفانه رفتار نمی نماید و صرفاً در جهت تامین منافع آن قومیت خاص تلاش می نماید، اقوام مختلف که زیر مجموعه همان نظام سیاسی هستند احساس حقارت و محرومیت کرده و بر اثر این نابرابری تعادل جامعه به هم خورده، آتش اختلافات قومی شعله ورتر شده، انسجام، اتحاد و بقای ارزی آن جامعه تهدید می شود، با چالش های عظیم و جبران ناپذیری روبرو می شود و در نتیجه توسعه پایدار صورت نمی گیرد. اما بالعکس اگر اقوام مختلف در فرایند سیاسی جامعه مشارکت داده شوند موجبات انسجام و همگرایی فراهم شده و جامعه رو به توسعه و ترقی گام خواهد نهاد.

نقش ارتباطات در توسعه روستایی

برنامه های توسعه زمانی محقق می شود که تمامی دانش و فن آوری های بالقوه جامعه به طور مؤثری در میان آحاد جامعه از جمله روستاییان، اشاعه یابد. اگر مردم برانگیخته شوند به موفقیت دست می یابند و ارتباطات در این مرحله نقش محوری بازی می نماید. برنامه ریزان با استفاده از امکانات ارتباطی می توانند برنامه های توسعه را معین و تدوین کنند، با مردم مشورت کنند تا احتیاج ها، طرز فکرها و میزان دانش آنها را نسبت به مسائل خود بسنجند. یاری کردن به مردم به منظور ترغیب آنان برای اهداف ارتباطی می تواند به حل مسائل و مسائل آنان یاری کرده و به زمینه های مشترک انجامیده و مشارکت آنها را برای اجرای برنامه ها و تصمیم گیری سبب شود.

ارتباطات نقش معین کننده و حساسی در ارتقای توسعه انسانی در روستا دارد. در طول صد سال گذشته توانایی بشر برای انتقال و انتشار سریع اطلاعات درست در بین میلیون ها نفر از مردم به گونه ای شگفت انگیز افزایش یافته است. اختراع تلگراف، رادیو و تلویزیون و همچنین توسعه قطارهای سریع السیر، اتومبیل و هواپیما، کشورها و جمعیت ها را در اثر بهبود جریان آزاد اطلاعات به هم نزدیک کرده است.

تا سالیان اخیر روستانشینان به اندازه ساکنان شهر از مزایای شبکه های بهبود یافته ارتباطی بهره مند نبودند، توسعه و رواج رادیوهای ترانزیستوری باطری دار بیش از هر نوع وسیله ارتباط جمعی دیگر به بهبود وضعیت دسترسی روستائیان به منابع اطلاعاتی بویژه در کشورهای در حال توسعه مدد رسانده است.

هم اکنون تمام مردم جهان به اطلاعاتی که به وسیله رادیو منتشر می شود دسترسی دارند و تعداد روزافزونی از آنان می توانند برنامه های تلویزیونی را ببینند، بتدریج با فراوری انبوه و کاهش قیمت تلویزیون، این وسیله ارتباطی در بسیاری از روستاها صندلی خود را پیدا کرده است. نشریات نیز که پیش از وسایل الکترونیک در دسترس بوده اند در طول 50 سال گذشته به سرعت پیشرفت کرده اند.

کیفیت و سرعت انتقال اطلاعات گفتاری و دیداری به میزان چشمگیری افزایش یافته و روش های مناسب تری برای چاپ و توزیع روزنامه ها و مجلات پدید آمده است. با این همه و به علت رواج بی سوادی در کشورهای در حال توسعه تأثیر آنها شاید بسی کمتر از رادیو و تلویزیون می باشد.

تقویت بیشتر تلاش های مربوط به وسایل ارتباط جمعی و توسعه به طور عجیبی به روزنامه ها و مجلات بستگی دارد تا جایی که روزنامه ها و مجلات وجود دارند روستائیان آن را به دست آورده و می خوانند و مجرای ارزشمندی برای انتقال اطلاعات محسوب می شود.

رادیو نیز تأثیر چشمگیری در افزایش اطلاعات و مطلعی های روستائیان در سراسر جهان بر جای گذاشته است امروزه کشاورزان کشورهای صنعتی به احتمال زیاد در هنگام کار یک دستگاه رادیو همراه دارند و این حتی در خصوص کشاورزان کشورهای در حال توسعه نیز صدق می نماید زیرا رادیو به مجرای شنیداری ارتباط می یابد و مردم بویژه کشاورزان می توانند ضمن شنیدن آن کارهای دیگری نیز انجام دهند. تلویزیون نیز در اثر توانایی اش در ارایه اطلاعات همزمان به وسیله مجراهای شنیداری و دیداری بدون اینکه الزاماً دریافت کنندگان سواد داشته باشند، وسیله چشمگیری در روستاها از نظر آموزش های شنیداری و دیداری به شمار می رود.

در کشورهای مختلف از وسایل ارتباط جمعی برای توسعه روستایی استفاده های زیادی شده است به عنوان مثال در هند روزنامه های اصلی به اقشار گوناگون جمعیت روستایی توجه قابل ملاحظه ای نشان داد و در رابطه با مسائل کشاورزان و کارگران ساده کشاورزی، گروه های قبیله ای و سایر بخش ها مسایلی را منعکس می کنند، از تلویزیون و رادیو نیز در این کشور جهت توسعه استفاده های فراوانی شده است.

در ایران نیز در زمینه استفاده از وسایل ارتباط جمعی در جهت توسعه روستایی استفاده شده از جمله مجلات جهاد روستا و صالحین روستا. در رادیو می توان به برنامه های کوچندگان و صدای روستا اشاره نمود که در شبکه سراسری پخش شده و ویژه روستائیان و عشایر است.

مادامی که دهقانان بی سواد نیاموزند به ندرت می توانند از وسایل ارتباط جمعی چاپی سود ببرند مگر به وسیله اعضای باسواد خانواده یا دوستان خود بتوانند عقاید خود را به وسیله وسایل ارتباط جمعی چاپی به دست آورند اما مشکل اینجاست که روزنامه ها و مجلات اصولاً به موضوع های مورد علاقه شهرنشینان توجه می کنند، لکن در سال های اخیر با تخصصی شدن نشریات این معضل تا حدودی رفع شده است، زیرا در کشورهای در حال توسعه مجلات مخصوص روستائیان منتشر می شود که فقط به مسایل مربوط به روستا می پردازد.

رادیو

در طی 60 سال گذشته، تجربه هاب متنوع و گرانسنگ در کشورهای در حال توسعه، در حوزه استفاده از رادیو برای تحقق توسعه کسب شده است و هنوز نیز با توجه به ارزانی فراوری و پخش و گستردگی پوشش رادیویی و ارزانی گیرنده های رادیویی، این رسانه یکی از مهم ترین ابزارهای ارتباطی، آموزشی و توسعه ای در کشورهای توسعه نیافته محسوب می شود.

در حوزه توسعه روستایی و کشاورزی یکی از کارکرد های آموزشی وسایل ارتباط جمعی می تواند تغییر رفتارهای معین و ترویج روش خاصی از کشت و پرورش دام، آموزش شیوه های نوین کشاورزی، بهداشت، تربیت نیروهای متخصص و غیره باشد که رادیو با توجه به پوشش گسترده و ارزانی دستگاهای گیرنده آن، می تواند نقش مهمی در زندگی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مردم روستایی و مباحث آموزشی داشته باشد.

یکی از نمونه های مناسب به کار گیری وسایل ارتباط جمعی مربوط به کشور ساحل عاج است، در سال 1987 ملخ ها به مزارع کشاورزی حمله کردند و 3800 هکتار از مزارع این کشور را مورد تهدید جدی قرار داند.

استفاده از هواپیما و سم پاشی برای دام های منطقه بسیار خطرناک بود. لذا به وسیله رادیو، با برنامه ای زمان بندی شده به روستاییان تفهیم شد که برای ریشه کنی و نابودی ملخ ها، باید دام های خود را به مدت سه روز از آن مناطق خارج کنند و بعد از سم پاشی و نابودی ملخ ها دوباره آنها را به آن مناطق بازگردانند. ظرف 24 ساعت، دامداران کلیه دام های خود را از آن مناطق خارج کردند و طرح سم پاشی با موفقیت به مرحله اجرا گذارده شد.

تلویزیون

این رسانه به جز چند مورد محدود، در اغلب کشورها نقش چندان مهمی را در توسعه روستایی ایفا نکرده است. به طور کلی تلویزیون یک وسیله ارتباط جمعی است که مانند روزنامه ها و رادیو دارای جنبه های گوناگون خبری، تفریحی و آموزشی است و برای تبلیغات نیز به طرق گوناگون مورد استفاده قرار می گیرد چون از تصویر سود می برد بنابراین در روستاها می توان از تلویزیون در جهت آموزش و افزایش معلومات روستائیان استفاده نمود.

تاکنون سردرگمی در امر فراوری و شیوه های ثمربخش آن به روشنی مشهود بوده است تا جایی که برای برنامه ریزی توسعه حدود 55 کشور در حال توسعه نشان داده است که میزان شکست اجرای برنامه های توسعه بسیار بیشتر از میزان موفقیت آنها بوده است و وضع کشورهای مذکور در ادامه برنامه های توسعه به جای آن که بهتر شود بدتر شده است.

در کنار این سردرگمی های عمومی، نظریه های مربوط به نقش وسایل ارتباط جمعی در استفاده عمومی برای توسعه نیز زیر سوال رفته است. آنچنان که رابرت استیونسون در کتاب توسعه ارتباطات و جهان سوم می نویسد: در انتهای دهه 1980 در حالی که 20 سال است جهت نقش وسایل ارتباط جمعی در توسعه اقتصادی و اجتماعی جهان سوم هنوز نیز دنبال می شود نه مفهوم توسعه برای جهان سوم به یک جمع بندی قطعی رسیده و نه حدود و مرزبندی های نقش وسایل ارتباط جمعی در این زمینه به طور معین معین شده است.

عده ای از اندیشمندان علت این سردرگمی را نگاه تک بعدی به توسعه می دانند. اقتصاددانان به کمیت کالا و دانشمندان علوم سیاسی به قدرت و جامعه شناسان به کارکردهای اجتماعی توسعه توجه دارند؛ اما توسعه ملی احتیاجمند فراهم آوردن فرصت برای هر یک از این سه بعد در بالاترین حد است.

استفاده از وسایل ارتباط جمعی برای توسعه بویژه توسعه روستایی ابتدا در کشورهای غربی آغاز شد. سال 1933 دولت ایتالیا نخستین تجربه استفاده وسیع از رادیو را برای توسعه آغاز کرد. در آن سال یک فرستنده مخصوص روستائیان تاسیس شد که هدف آن توسعه کشاورزی، بویژه دستیابی به خودکفایی در فراوری گندم بود. بولیوی برای آموزش نحوه کاشت سویا و فراوری پروتئین به روستائیان از ویدیو بهره جست، در هندوراس برای کاهش مرگ و میر ناشی از اسهال بچه ها از وسایل ارتباط چاپی استفاده شد. چین از اواسط دهه 1980 پخش مستقیم ماهواره ای را برای سواد آموزی و ارتقای سطح تحصیلی مردم روستایی آغاز کرده است. هند از 1965 بر اثر مساعدت شرام، استفاده از ماهواره را آغاز و از واسط سال 1975 یک برنامه آزمایش پخش مستقیم برنامه های تلویزیونی ویژه روستائیان به وسیله ماهواره آغاز شد. در 2 هزار و 33 دهکده هندوستان گیرنده های 124 اینچی نصب شد. در برخی از کشورها فیلم های آموزشی توسط کامیون های مخصوص به سطح روستاها برده شده و در آنجا برای روستائیان و کشاورزان به صورت رایگان نشان داده می شود.

مطلع سازی رسانه ای

می توان از چندین شیوه ارتباطی گوناگون در زمینه های بهداشت و رفاه خانواده، کشاورزی و توسعه روستایی، مصرف نیرو انرژی، محیط زیست و. .. . استفاده به عمل آورد. این تبلیغات را می توان عموماً با استفاده از رسانه هایی از قبیل رادیو، تلویزیون و نمایشگاه صورت داد در حالی که پیغام گیران آن نواحی، روستایی باشند. برای این منظور می توان از وسایل مطلع سازی بیرونی شامل رنگ آمیزی دیوار و درج نوشته روی آن، اسلاید سینمایی، تهیه خبرنامه و آگهی و ارسال آن به وسیله پست انبوه را نام برد. این بهترین روش برای اطلاع رسانی روستایی به شمار می رود، با استفاده از این شیوه می توان سیاست های دولت را در روستاها منعکس کرد. این شیوه یک کانال ارتباطی توسعه ای است که از یک سو اطلاعات را از میان مردم توسط ارتباطات میان فردی گردآوری و آنرا طی گزارش به سازمانهای مسئول می فرستد.

با استفاده از تلفیق گونه های سنتی و جدید ارتباطات و بهره گیری از تکنیکهای ارتباطی چون برنامه های نمایش فیلم، سرود، تئاتر، برگزاری نمایشگاههای عکس و اسلاید، توزیع مواد چاپی، تشکیل گروه های بحث و آنالیز، سمینارها، گردهمایی ها و.. . را می توان شکل نوینی از ارتباطات دوسویه برای توفیق در توسعه روستایی به مرحله اجرا گذارد زیرا پرواضح است که ارتباط جمعی منبع نفوذ ضعیف تری نسبت به ارتباطات میان فردی محسوب می شود.

رادیوی جماعتی الگوی آموزش

اگر تمرکز از وسیله ارتباطی گرفته شود و یکسویه بودن ارتباط و حالت دستوری از یک منبع بر گیرندگان حذف شود می توان به نسخه بهتری دست یافت. راهکار این مسئله در مشارکت روستائیان در تمام عناصر فراگرد ارتباط جمعی بود. این اقدام با طراحی رادیوهای جماعتی (Community Radio) آغاز شد.

این رادیوها که از فرستنده های کوچک محلی تشکیل شده خودگردان هستند، فرستنده در یک منطقه روستایی نصب و تهیه و فراوری برنامه ها بر عهده روستائیان گذارده می شود طوری که مجریان، گویندگان، نوازندگان و وبلاگ کوجی هامی رادیو همگی از میان روستائیان همان منطقه انتخاب می شوند. زبان و موسیقی محلی مورد استفاده است. کارشناسان فقط از دور و به طور غیرمستقیم سرویسهای لازم را به رادیو می دهند.

نشریات روستایی

نشریات روستایی نیز در این میان نقش مهمی ایفا می کنند. این نشریات سبب شدند تا نوع جدیدی از روزنامه نگاری ساده و توده فهم به وجود آید؛ در این نشریات باید ستون نامه به نشریه به شدت فعال شده و اکثرشان در قطع تابلوئید منتشر شده، اخبار آنان کم و از تصاویر و عکس فراوان در آنان استفاده شود. بهتر است اکثریت پرسنل را نیز خود اهالی منطقه به عهده گیرند.

گرچه استفاده از رسانه های چاپی برای توسعه روستایی نیز نخستین بار در غرب مورد استفاده نهاده شده، اما در کشورهای جهان سوم گام هایی در این رابطه برداشته شده است از جمله در کشور فقیر کنیا 11 نشریه روستایی که ماهی دو بار منتشر می شوند وجود دارد. نخستین نشریه مرتبط با روستائیان در ایران فلاحت مظفری است که در سال 1289 هجری شمسی منتشر شده و برای تشویق زارعین به خرید آن، قیمت آن نصف شده بود. اما اوّلین نشریه کاملاً روستایی ایران را می توان مجله کشاورز نام برد که در سال 1311 قمری آغاز به انتشار نمود.

رادیوهای نفتی و باطری دار نیز در حوالی دهه های 20 و 40 شمسی در روستاهای ایران مورد استفاده نهاده شد و در همین دوران بود که ماهی یک یا دو بار سینما سیار به شهرهای کوچک و روستاها می آمد و برای مردم فیلم رایگان پخش می نمود. در زمینه رادیو، رادیو مشهد، سنندج، شیراز، کرمانشاه، گرگان و زاهدان هر کدام هفته ای چند ساعت برای روستائیان برنامه خاص پخش می کردند.

اگر وسایل ارتباط جمعی برنامه های خود را با خواست، احتیاج و فرهنگ مخاطبان محلی هماهنگی کنند و آنچه اصولاً اینگونه ارتباطات حالت دوسویه به خود بگیرند و اگر موانع خودگردانی وسایل ارتباط جمعی جماعتی را بتوان از سر راه برداشت می توان در کنار ماهواره های جهانی، صداهای بومی را نیز به گوش مخاطبان رساند و فرصت گزینش پیغام مناسب را برای روستائیان فراهم نمود.

استفاده از وسایل ارتباط جمعی جماعتی و یا خودگردانی وسایل ارتباط جمعی در روستاها که در آن مشارکت در فراوری پیغام و استفاده از بازخورد بسیار اهمیت دارد امروزه باید سرلوحه کشورهای در حال توسعه قرار گیرد. پرواضح است که الگوهای توسعه ای که صرفاً بیانگر انتقال پیغام از مرکز به روستا، بی توجه به ارزش ها و سنن آنان و بدون مشارکت روستائیان در فراوری، پردازش و توزیع آن است همیشه محکوم به شکست است.

در سرانجام باید گفت که نقش ارتباطات و وسایل ارتباطی در توسعه قابل چشم پوشی نیست و می توان گفت یکی از مهم ترین ارکان توسعه محسوب می شود.

منابع

امرایی، رضا. منازعات قومی و قبیله ای در ایران، 1392

رزاقی، ابراهیم. الگویی برای توسعه اقتصادی ایران، تهران، نشر توسعه

سید امامی، کاووس. ملی گرایی قومی: در جستجوی درک بیشترفصلنامه مطالعات و رسانه، سال چهارم، شماره10و11، تابستان و پاییز1376

عزیزیی بنی فاطمه، یوسف. قومیت ها و توسعه در ایران، شبکه اینترتی آفتاب، 24 اردیبهشت 1387

کاتوزیان، محمدعلی. اقتصاد سیاسی ایران، چاپ دوم، تهران، نشرمرکز، 1368

ماتور، کانواریی. ارتباطات برای توسعه وتغییر اجتماعی، مترجم: تیمور محمدی، تهران: انتشارات سازمان بودجه

مقصودی، مجتبی. توسعه و منازعات قومی، مطالعات راهبردی، 1377، شماره1

مقصودی، مجتبی. ناهمگونی جمعیتی و توسعه ملی در ایران(با تأکید بر ناهمگونی قومی)، تهران، موسسه مطالعات ملی، 1376

آنالیز چگونگی تأثیر وسایل ارتباط جمعی در افزایش اطلاعات روستائیان، سرانجام نامه کارشناسی ارشد ارتباطات، اشرف حامدی اغولوبیگ - دانشکده علوم ارتباطات اجتماعیـ دانشگاه علامه طباطبایی تهران

صندلی ارتباطات در برنامه های توسعه ایران، عبداله ذاکر، دانشجو سرانجام نامه کارشناسی ارشد ارتباطات دانشکده علوم ارتباطات اجتماعیـ دانشگاه علامه طباطبایی تهران

ارتباط جمعی و توسعه فرهنگهای محلی، جلال محمدی، سرانجام نامه کارشناس ارشد ارتباطات - دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی - دانشگاه علامه طباطبایی تهران

توسعه روستایی، رابرت چمبرز، انتشارات دانشگاه تهران، 1376

تحلیل مقایسه ای استفاده از رسانه ها در مناطق شهری و روستایی ایران، کلانتری، رستمعلی زاده، حسنی، توسعه روستایی، دوره چهارم، شماره2، پاییز و زمستان 1391

نقش ارتباطات و اطلاع رسانی در توسعه روستایی، شاه شجاعی، علی، اطلاع رسانی و کتابداری: مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، پاییز 1378، شماره 39

منبع؛ انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات