مهارت داستان گویی بصری در هنرمندان انیمیشن ساز ما کم است، ادبیات و کتاب ماده خامِ صنعت انیمیشن! - وبلاگ کوجی هامی

به گزارش وبلاگ کوجی هامی، سرویس کودک و نوجوان خبرنگاران (ایبنا)، حامد میرزائی، دانش آموخته و پژوهشگر در حوزه مطالعات انیمیشن است. او شرایط انیمیشن کودک و نوجوان ایران را در شرایط ساکن می بیند و در عین اینکه پیشرفت هایی داشته است، خروجی اش را متناسب با امکانات و نیازهای مخاطبان نمی داند. در این مطلب با میرزائی درباره انیمیشن های اقتباسی، همکاری نویسندگان کودک و نوجوان و انیمیشن سازان در تولید انیمیشن هایی با داستان های بهتر و نیاز ضروری فیلمنامه نویسی انیمیشن که او معتقد است داستان گویی بصری است گفت وگو کرده ایم که در ادامه می خوانید:

- اگر بخواهیم صریح و بی پرده درباره انیمیشن ایرانی حرف بزنیم، شما آن را به طور کل با توجه به تمام جوانب ساخت و تبلیغ، در چه شرایطی می بینید؟

ما در مورد انیمیشن ایران واقعا در یک شرایط خوف و رجا یا بیم و امید هستیم؛ یعنی وقتی به ظرفیت ها و امکانات موجود نگاه می کنیم و به سابقه ای که در انیمیشن داریم که سابقه ای حدودا 70 ساله است و به انبوه کارهایی که در انیمیشن ما در این 70 سال شده، شرایط بسیار درخشان و امیدوارکننده است؛ اما از آن طرف، وقتی به خروجی ها نگاه می کنیم، این خروجی حقیقتا متناسب با آن ظرفیت ها و امکانات و نیازهای مخاطب ما نیست؛ ولی من باز فکر می کنم در انیمیشنِ ما، امیدواری ها خیلی خیلی بیشتر است.

برای مثال دست کم در کشورهای منطقه، ما جزو معدود کشورهایی هستیم که انیمیشن می سازیم: آن هم در انواع مختلفِ انیمیشن کوتاه، سریال، بلند، مبتنی بر وب و وب سریز؛ یعنی ما تا به امروز انواع مختلف انیمیشن را تولید کرده ایم. شما بر هر نوعی از انیمیشن که دست بگذارید ما نمونه ای برای ارائه داریم که این ها نکات بسیار امیدوارکننده ای است. از طرفی دیگر، در بخش انیمیشنِ جشنواره ای و تجربه ای، ایران در دنیا در طول این سال ها درخشیده و جوایز بسیار زیادی را از جشنواره های معتبر به دست آورده است. خود ایران هم دست کم یک جشنواره بسیار معتبر در سطح دنیای دارد که همان دوسالانه پویانمایی تهران است که یکی از جشنواره های معتبر دنیا در زمینه انیمیشن است. سایر زیرساخت ها هم در انیمیشن ایران وجود دارد. مثلا در بحث آموزش و دانشگاه ها، بحث پژوهش و بحث رسانه ها، یک جمعیت بزرگ از مخاطبانی وجود دارند که علاقه مند به انیمیشن هستند و نسل های مختلفی که با انیمیشن در ایران بزرگ شده اند.

آنچه که مشکل اصلی ما در انیمیشن است، انیمیشن تجاری است که خیلی اهمیت دارد و متأسفانه در این بخش یعنی انیمیشن بلند تجاری و سریال های بلند انیمیشن تلویزیونی اندازهی ضعیف عمل کرده ایم و از لحاظ کمّی شرایط خوبی نداریم. شاید در طول این یک دهه اخیر که انیمیشن سینمایی کمی پا گرفته است، سالی یکی دوتا تولید داشته ایم که واقعا تعداد خیلی کمی محسوب می شود. در عرصه تلویزیون هم همین طور؛ یعنی اگر تعداد سریال های ما را حساب کنید نسبت به شبکه هایی که برای پخش انیمیشن در صداوسیما داریم، رقم بسیار پایینی است. بنابراین آنچه مشکل است بحث تولید در حوزه تجاری است. این بزرگ ترین ضعف ماست و به هر حال در همین ها طبع آزمایی کرده و پیروزیت های خیلی خوبی نیز کسب کرده ایم. مهم این است که این مسئله ادامه پیدا کند و تقویت شود. بنابراین ما داریم درباره یک مسئله موجود صحبت می کنیم نه یک آرزو؛ ما مسیری را در همه ابعادش پیش رفته ایم و فقط می بایست در برخی حوزه ها آن را تقویت کنیم.

- یکی از دلایل اینکه یک انیمیشن پرمخاطب می شود داستان آن است. چرا امروزه داستان انیمیشن های ایرانی، خاطره انگیز و به یادماندنی نمی شود؟ حتی بچه ها هم پس از مدتی آنها را به یاد ندارند؛ چه برسد به بزرگ ترها.

این سؤال شما یک چیزی را مفروض می گیرد که حقیقتا من با آن مخالف هستم. در ادامه سؤال قبلی می خواهم بگویم که ما نمونه هایی داریم از انیمیشن هایی که اتفاقا خاطره انگیز شدند. مثلا شکرستان یا دیرین دیرین یا آیتم های مربوط به راهنمایی و رانندگی سیا ساکتی یا سریال خداوند لک لک ها را دوست دارد یا یک سری از انیمیشن های بلند که برای تلویزیون با داستان های مذهبی ساخته شده و داستان های پیامبران به صورت دوبعدی بوده است یا حتی در آثار جدیدتر سینمایی شاهزاده روم. این ها برای خیلی ها خاطره انگیز هستند و توانسته اند جمعی بزرگ را با خودشان همراه کنند. شاید بهترین مثالش دیرین دیرین باشد که بیشتر مخاطبان بزرگسال را با خودش همراه کرد و جمعی از هواداران پرشوق و پراشتیاق را در پی خود کشید؛ اما به هرحال تعداد کمی است که دلایل زیادی دارد.

مهارت داستان گویی اینجا مهم است که متأسفانه با وجود اینکه یک مهارت پایه ای است، در ایران و در انیمیشن ما خیلی جدی گرفته نمی شود. همچنین بحث بازاریابی و ارائه دادن و شناساندن این محصول به طیف های مختلف مخاطب است و اندازهی هم شاید ارزش تولید و کیفیت تولید این انیمیشن ها نسبت به آنچه که مخاطب ما از انیمیشن دنیای می بیند پایین تر باشد. به هرحال به نظر می رسد که اگر بر نقاط تمایز فرهنگی و بومی ما که به نحوی دیگران در دنیا به آن نقاط دسترسی ندارند و جاهایی است که می توانیم در آن بدرخشیم تأکید کنیم چه از لحاظ روایت، چه موضوع و چه عناصر بصری موجود در انیمیشن، بتوانیم انیمیشن های پرتعدادتر و خاطره انگیزتری را به مخاطب عرضه کنیم. در این مسئله، در مطالعات مربوط به مخاطب از لحاظ پژوهشی فقیر هستیم و درک درستی از مخاطب و طیف های مختلف مخاطب و نیازهایی که دارند نداریم. این هم باز یکی از خلأهایی است که در ادامه می تواند برطرف شود.

- به نظر شما داستان و سوژه داستانی در انیمیشن های تولیدی چندسال اخیر چه تغییری داشته است؟ چه علتی باعث افت کیفیت و جذابیت آن شده است؟

نمی دانم این مورد فقط در انیمیشن ایران است یا دنیا، گرچه این در انیمیشن دنیا کاملا احساس می شود که موضوعات داستان ها افت کرده و جذابیت یک دهه پیش را ندارد؛ اما درباره انیمیشن ایران من تغییر محسوسی احساس نمی کنم، یعنی همان سطحی که قبلاً بوده- ضعیف، قوی یا متوسط- در همان سطح هنوز هستیم، با این تفاوت که در این سال ها توانستیم چند انیمیشن سینمایی پرفروش هم داشته باشیم؛ ولی می خواهم بگویم که این افت جذابیت و کیفیت در داستان فقط مربوط به مسائل فرمی و فنی و هنری نیست. مسائل بیرونی هم دارد که برای مثال به جامعه شناسی هنر و جامعه شناسی انیمیشن مربوط می شود.

یکی اینکه در این سال ها مضامین و تم های موجود در انیمیشن تنوع بسیار زیادی پیدا کرده و استودیو و کمپانی های بزرگ دنیا برای اینکه بتوانند به هرحال به یک فروش مناسب و مطلوبی دست پیدا کنند، در حوزه های مختلف داستانی ورود کرده و دنیا های مختلفی را کاوش کرده اند؛ بنابراین تنوع مضمونی بسیار زیادی داریم و خیلی سخت است که در این شرایط بتوانیم داستانی که از لحاظ موضوع و روایت، دستِ اول و اصیل باشد عرضه کنیم. دوم اینکه، بحث ظهور پلتفرم های آنلاین و پخش جریان آنلاین مطرح است که دسترسی مخاطب به محتوا را خیلی راحت و شاید تنوع طلبی او را هم بیشتر کرده و انتظارات بیننده از فیلم و انیمیشن و سریال را بالا برده است. واقعا ما با یک مخاطب تنوع طلب بسیار مصرف کننده طرف هستیم که به راحتی نمی شود توقعات او را برطرف کرد و به هر حال رقابت در این فضا خیلی سنگین است و شاید انیمیشن های ایرانی چه مخاطب داخلی را هدف بگیرند و چه مخاطب دنیای، در این قضیه مشکل داشته باشند. بحث بعدی هم شاید به مسئله فناوری هایمان مربوط می شود که شاید ما از نظر امکانات فنی آنچنان ضعف شاخصی در ایران نداریم؛ ولی به هرحال نمی توانیم بگوییم در ردیف پنج یا 10 کشور اول دنیا در حوزه انیمیشن هستیم.

همه این عوامل باعث می شود که ما در این رقابت شاید عقب بیفتیم؛ ولی باز می خواهم بر این نکته تأکید کنم که پرداختن ما به نقاط تمایز خودمان یا آنچه که در اقتصاد معروف است به مزیت رقابتی که خیلی هایش فرهنگی است، می تواند انیمیشن ما را جدا و متمایز و آن را در چشم مخاطب برجسته کند. با استفاده از این روش شاید بتوانیم که جذابیت مختص به خودمان را ارائه کنیم.

- در فیلمنامه نویسی برای ساخت انیمیشن مهم ترین شاخصه چیست که باید رعایت شود؟

تمام آن مواردی که در فیلمنامه نویسی مطرح می شود در کتاب ها وجود دارد و در کلاس های فیلمنامه نویسی تدریس می شود؛ اما آنچه که اینجا موضوعیت دارد و من می خواهم بر آن تأکید کنم، مهارت داستان گویی بصری یا visual story telling است. به نظر من این مهارت کلیدی ما برای فیلمنامه نویسی انیمیشن، چه در حوزه فیلمنامه نویسی و چه در حوزه کارگردانی است. یکی از مهم ترین کمبودهای ما در انیمیشن کشور، نبود مهارت های پایه است که به نظرم، مهم ترین مهارتی که ما درواقع به آن نیاز داریم و در میان هنرمندان انیمیشن مان کم است، همین مهارت داستان گویی بصری است.

مثلا فرض کنید یک مهارتی مثل نویسندگی و انشا را ما از همان مقاطع ابتدایی تحصیل به دانش آموزان می آموزیم و تا مقاطع بالاتر هم ادامه دارد. این باعث می شود فرد در مهارت نویسندگی و انشا به پختگی برسد. ما در زمینه داستان گویی بصری شاید اصلا در سیستم آموزشی مان نداشته باشیم که کسی بتواند داستانی را تعریف و آن را از طریق تصاویر عرضه کند. حالا آن هم ممکن است دلایل منطقی داشته باشد؛ ولی به هرحال برای کسی که می خواهد در انیمیشن یا سینما فعالیت کند این یک مهارت کلیدی یا پایه است که متأسفانه وجود ندارد؛ یعنی امروزه در زمینه کارگردانی و فیلمنامه نویسی انیمیشن های ایرانی این بحث مهارت داستان گویی پخته یا بالغ احساس می شود. فیلمنامه نویس و کارگردان انیمیشن واقعا لکنت و ابهام دارند در روایت آنچه که می خواهند روایت کنند. این موضوع به نظر من مهم ترین مهارت است در کنار سایر جنبه های فیلمنامه نویسی که همه مهم هستند؛ مثل توسعه شخصیت، دیالوگ نویسی و حتی موضوع پیام یا تم که در فیلمنامه وجود دارد.

- در صنعت انیمیشن دنیا، کتاب های زیادی به انیمیشن تبدیل شده و مانند آنها پرفروش هم بوده اند. به نظر شما علت این پیروزیت تجاری چیست؟

اقتباس یک بحث بسیار بزرگ و دامنه داری است که مسائل متعددی دارد؛ ولی من می خواهم بر یک نکته تأکید کنم و آن هم، بحث هم افزایی است؛ یعنی اقتباس باعث هم افزایی بین مدیوم های مختلف می شود. این مسئله در صنعت سینمایی دنیای خیلی جدی گرفته می شود؛ ولی ما متأسفانه در سینمای خودمان و در انیمیشن آن را خیلی جدی نگرفته ایم. حتی شاید شرایط انیمیشن مان اندازهی بهتر باشد از شرایط سینما در زمینه اقتباس .

گرچه اقتباس چالش هایی دارد و کار راحتی نیست به صورتی که تصور می شود؛ ولی درواقع از یک بستر، پلتفرم یا سکوی آماده استفاده می کند؛ یعنی فیلم سینمایی یا انیمیشن ما وقتی به سراغ اقتباس می رود از یک بستر موجود استفاده می کند. اندازهی از مسیر را آن کتاب و داستان موردِ اقتباس طی کرده است و درواقع یک پلات و پیرنگ آماده وجود دارد که حالا ساختار تعیین و داستان و موضوع و روایت تعیینی هم دارد. پس از آن، انیمیشن باید به اصطلاح، ارزش افزوده ای را به آن اضافه کند؛ بنابراین اندازه بزرگی از مسیر طی شده است و این می تواند پیروزیت فیلم یا انیمیشن ما را افزایش دهد، مخصوصا اگر آن کتاب یا داستان شناخته شده باشد، اعتباری کسب کرده و پایگاه مخاطبان داشته باشد. این نکته ها، هم افزایی را خیلی بیشتر می کند و هم برای آن کتاب و داستان آورده دارد و هم برای انیمیشن و فیلم ما.

- حتی از پیروزیت تجاری گذشته و در جذب فکر مخاطبان هم پیروز بوده اند. ارزیابی شما از دلایل پیروزیت انیمیشن های اقتباسی چیست؟

من خیلی نمی توانم این ها را از هم تفکیک کنم، یعنی پیروزیت تجاری یک انیمیشن قاعدتاً معطوف است به مخاطبان. آنچه که در پاسخ به سؤال قبلی گفتم اینجا هم مصداق دارد؛ فقط نکته ای که هست، آن اثر مورد اقتباس و آن کتاب یا داستان مورد اقتباس است. قاعدتاً آن اثر مخاطبانی دارد- چه محدود و چه گسترده- و انیمیشن یا فیلمی که از آن اقتباس می کند در بحث مخاطبان هم یک هم افزایی برایش به وجود می آید؛ یعنی مخاطبان را می تواند در یک شرایط ضریب یافته توسعه دهد و بسازد. بنابراین من روی مخاطبان مدیوم های مختلف تأکید می کنم. اقتباس باعث می شود که مخاطبان مدیوم های مختلف با هم هم افزایی پیدا کنند و انیمیشن یا فیلم اقتباسی ما بتواند تعداد بسیار بیشتری از مخاطبان را پوشش دهد.

- تا به حال پس از مطالعه کتابی برایتان پیش آمده که بگویید کاش انیمیشن یا فیلمش هم ساخته شود؟

بله، من تقریبا در مورد تمام کتاب های کودک و نوجوانی که در کشورمان چاپ می شود این احساس را دارم که فکر می کنم همه این کتاب ها ظرفیت این را دارند به انیمیشن تبدیل شوند؛ مخصوصا درباره آن انتشاراتی هایی که به صورت تخصصی در حوزه کودک و نوجوان فعالیت می کنند که شاید معتبهترین و خاطره انگیزترین آنها، کانون پرورش فکری بچه ها و نوجوانان باشد. این کتاب ها همه شان وسوسه برانگیز هستند برای موردِ اقتباس واقع شدن و اینکه هنرمندان ایرانی از آنها اقتباس کنند. به خصوص کتابی که تصویرگری داشته باشد؛ چرا که این امکان و موقعیتی است برای هنرمند انیمیشن ساز ما که هم با یک روایت موجود طرف است و هم یک تصویرسازی که از قبل شکل گرفته و احتمالا مخاطبانی را شکل داده و پیروزیتی هم کسب کرده است. انتشارات های دیگری هم در کشور ما وجود دارند که این شایستگی را دارند بیشتر آثارشان به انیمیشن تبدیل شود.

- و برعکس، پس از دیدن انیمیشنی دل تان خواسته، کتابش را هم داشته باشید؟

بله، به طور متقابل همه انیمیشن ها مخصوصا انیمیشن های پُرمخاطب، این ظرفیت را دارند که به کتاب تبدیل شوند؛ کما اینکه این اتفاق افتاده است. در مورد انیمیشن های پیروز و پرفروش، شما می بینید که هم آرت بوک ها یا کتاب های هنری این ها به سرعت به بازار می آید و هم کتاب های داستانی شان در نسخه ها و ورژن های مختلف. شاید نام این را بتوانیم یک جور اقتباس معکوس بگذاریم. به هر حال وقتی تمام اجزای هنری، فنی و تکنیکی یک انیمیشن درست باشد و مخاطبانی هم جذب کرده باشد، کاملا این ظرفیت را دارد که داستانش هم به صورت مجزا چاپ شود و در اختیار مخاطبان قرار بگیرد. این کاملا متصور است و چیزی است که اتفاق افتاده است. در مورد انیمیشن های خودمان هم برای انیمیشن هایی که خیلی هم شاید در گیشه پیروز نبوده اند، این اتفاق افتاده و کتاب ها و آرت بوک های این ها چاپ شده است؛ یعنی این بده و بستان بین دو مدیوم کتاب و انیمیشن وجود دارد حتی در کشور خودمان.

- آیا به کارگردانان انیمیشن در ایران پیشنهاد می کنید که کتاب های داستانی کودک و نوجوان تألیفی را بخوانند؟

خب جواب این سؤال شما به نظرم خیلی تعیین است؛ جواب یک بله بزرگ و بله قاطع است؛ چون این یک امکان است. چرا هنرمند فعال در انیمیشن خودش را محروم کند از این موقعیت، فرصت و امکانی که وجود دارد در ادبیات و کتاب، مخصوصا ادبیات و کتاب کودک و نوجوان؟ تمام آنچه که در عرصه ادبیات و کتاب وجود دارد می تواند ماده خام هنرمند انیمیشن ساز باشد. به هرحال من فکر می کنم ادبیات یک هنر بسیار بزرگ تر و معظم تر نسبت به سینما و انیمیشن است. انیمیشن بعد همه این هاست. انیمیشن شاید روی شانه های ادبیات، سینما و تصویر سازی می نشیند و می تواند از همه این امکانات و موقعیت ها که در سایر هنرها وجود دارد استفاده کند. به هرحال در همه حوزه ها انیمیشن می تواند از ادبیات و کتاب و داستان های موجود استفاده کند؛ چه بحث مخاطب باشد و درک مخاطب هدف، چه بحث شخصیت پردازی، چه بحث مضمون و پیام و چه بحث الهام گرفتن. انیمیشن در تمام حوزه ها می تواند از این امکان موجود استفاده کند.

- به نظر شما اولین حرکت برای رونق حوزه انیمیشن های اقتباسی در ایران چیست؟

نکته ای که به نظرم می آید این است که در انیمیشن ما کمبود و آسیبی وجود دارد از این منظر که ارتباط بین افراد در خودِ انیمیشن ایران تسهیل شده نیست. آدم ها به راحتی نمی توانند همدیگر را پیدا کنند و بشناسند و همکاری کنند. این حلقه های ارتباطی شکل نگرفته و ما اجتماعی از هنرمندان مختلف عرصه انیمیشن نداریم. این به طریق اولیٰ به نظرم در مورد مدیوم های مختلف وجود دارد؛ یعنی هنرمندان عرصه های مختلف در کشور شاید به راحتی نتوانند همدیگر را پیدا کنند و یک ارتباط تسهیل شده ندارند و شاید هر کسی با ابتکار خودش باید افراد دیگر را پیدا کند، گروه سازی کند و همکاری را شکل بدهد.

این معضلی است که وجود دارد و شاید اگر به راه هایی فکر کنیم که بتواند افراد مختلف را به هم متصل کند انیمیشن اقتباسی ما هم قدرت بگیرد. در کنار این مورد، دلایل دیگری هم وجود دارد؛ مثل سرمایه گذاری روی استعدادهایی که هم بتوانند تسلط و اشرافی روی حوزه کتاب و ادبیات داشته باشند و هم انیمیشن؛ یعنی مهارت هایی داشته باشند که در هر دو حوزه بتواند حرکت کند و ظرفیت های این ها را به هم متصل کند. بحث حمایت های دولتی هم وجود دارد که خیلی ها مخالف حمایت های دولتی در انیمیشن هستند؛ اما به نظر من غلط است و ما نمی توانیم از حمایت دولتی صرف نظر کنیم و اتفاقا شاید نیاز به تقویت هم داشته باشد. حمایت دولتی در این حوزه تأثیر دارد؛ یعنی دولت می تواند شاخه های مختلف انیمیشن مثل همین انیمیشن اقتباسی را تقویت کند و برایش سیاست گذاری داشته باشد. همچنین شناخت مخاطب هم لازمه رونق انیمیشن های اقتباسی است. ما در زمینه مطالعات مربوط به مخاطب و مخاطب شناسی ضعف جدی داریم؛ یعنی به اندازهی که درک ما از مخاطب و نیازهای اساسی او بالاتر برود، انیمیشن ما مخصوصا انیمیشن اقتباسی می تواند توسعه بیشتری داشته باشد.