دایناسور های خفاش بال - وبلاگ کوجی هامی

به گزارش وبلاگ کوجی هامی، فرضیه دومی که از مدت ها پیش مطرح شده بود ولی هواداران اندکی داشت این بود که انگشت سوم، یک بال پوستی را حمایت می نموده که به یاری آن، این دایناسور ها مثل سنجاب های پرنده امروزی روی هوا سرمی خوردند و از میان شاخه ها به این سو و آن سو پرمی کشیدند

عرفان خسروی| از میان یافته های متعدد دیرینه شناختی سال 2019 شاید جذاب ترین و عجیب ترین خبر کشف نمونه ای جدید و فیصله بخش از دایناسور های بال خفاشی باشد. خانواده ای که نام عامیانه دایناسور های خفاش بال به حقیقت برازنده آنهاست. این خانواده تا شروع سده بیست ویکم میلادی ناشناخته بودند و نخستین نمونه های آن ها در سال 2002 توصیف شد.

نام علمی این خانواده Scansoriopterygidae است که می توان آن ها را به سادگی اسکنسوریوپ تریجید ها یا همان دایناسور های بال خفاشی نامید. نخستین نمونه آن ها (که نام علمی خانواده نیز بر اساس نام همین نمونه ساخته شده) Scansoriopteryx/ اسکنسوریوپ تریکس در سال 2002 بر اساس سنگواره ای که در استان لیائونینگ چین یافت شده بود، توصیف شد؛ دایناسوری به جثه گنجشک با سازگاری های ساختاری در استخوان بندی پا برای حرکت میان شاخه درختان.

معنی نام این دایناسور بال درخت زی است (برگرفته از scānsus لاتین به معنی بالارفته از درخت و یونانی به معنی بال). سازگاری عجیبی نیز در استخوان بندی دست این دایناسور دیده می شد: دست این دایناسور مثل بسیاری از دایناسور ها سه انگشتی بود و انگشت شست مثل اغلب دایناسور ها کوتاه تر بود و روبه روی باقی انگشتان قرار داشت؛ اما خلاف بیشتر دایناسورها، انگشت میانی بلندترین انگشت دست نبود؛ زیرا انگشت سوم (که معمولا کوتاه تر از انگشت دومی است) در این دایناسور تقریبا دوبرابر انگشت شماره دو طول داشت و نگارنده این یادداشت تا مدت ها تعبیر نادرستی درباره این ویژگی عجیب داشت.

دراز بودن انگشت سوم خیلی ها را به یاد انگشت دراز و باریک شماره سه در نوعی نخستی حشره خوار امروزی به نام آیه-آیه (Daubentonia madagascariensis) می انداخت که از انگشت ویژه خود برای پیداکردن و بیرون کشیدن پوره حشرات از زیر پوست درختان استفاده می نماید.

سال 1390 که کتاب فرهنگنامه دایناسور ها را نوشتم، تصویری از آیه-آیه در فصل اسکنسوریوپ تریجید ها قرار دادم تا برای مخاطب ایرانی کتاب فرضیه حشره خواری با یاری انگشت دراز این دایناسور ها را روشن تر کنم. اگرچه این دایناسور های گنجشک جثه و درخت زی احتمالا حشره خوار بوده اند، اما من و بسیاری دیگر در اشتباه بودیم زیرا امروز می دانیم که این جانوران عجیب قطعا از انگشت خود برای بیرون کشیدن حشرات از زیر پوست درخت استفاده نمی کردند.

فرضیه دومی که از مدت ها پیش مطرح شده بود ولی هواداران اندکی داشت این بود که انگشت سوم، یک بال پوستی را حمایت می نموده که به یاری آن، این دایناسور ها مثل سنجاب های پرنده امروزی روی هوا سرمی خوردند و از میان شاخه ها به این سو و آن سو پرمی کشیدند. توصیف عضو جدیدی از این خانواده در سال 2015

(doi: 10.1038/nature14423) با نام علمی Yi/یی نشان داد احتمالا همین فرضیه درست بوده است. استخوان نوظهور جدید و عجیبی به مچ دست یی متصل بود که احتمالا از تغییرشکل و کشیده شدن یکی از استخوان های کنجدی مچ دست تکامل یافته بود. وجود این استخوان همان فرضیه قدیمی را به شدت تقویت می نماید که بالی پوستی و بزرگ پشت دست های این دایناسور ها وجود داشته و به یاری آن روی هوا سرمی خورده اند.

این استخوان جدید به یی یاری می نموده تا بال پوستی اش را در حالتی که شباهت ظاهری جالبی به بال خفاش ها داشته، بهتر راهنمایی و ناوبری کند. البته این نظریه هم در بدو امر مورد پذیرش همه متخصصان قرار نگرفت. کِوین پدیان در یادداشتی (doi: 10.1038/nature14392) که هم زمان با انتشار مقاله توصیف یی در nature منتشر شد، اشکالات فراوانی به فرضیه بال پوستی وارد کرد. پدیان اطلاعات به دست آمده از سنگواره ای را برای چنین فرضیه ای ناکافی می دانست؛ اگرچه فرضیه جایگزینی هم برای این ساختار پیشنهاد نداد.

با وجود اشکالات پدیان، کشف یی یاری کرد تا تصویر قدیمی دایناسور های انگشت دراز حشره خور به تصویر جدید دایناسور های بال خفاشی تغییر کند. این تصویر جدید درک ما از تکامل پرندگان را نیز متحول می کرد. در چارچوب فکری جدید، پرندگان یکی از چندین گروه مختلف دایناسور های پردار بودند که راهی برای حرکت هوایی میان شاخه درختان یافتند، اما در دوره ژوراسیک گروه های دیگری از دایناسور های پردار نیز به شیوه هایی متفاوت و جدا از پرندگان مراحل ابتدایی تکامل پرواز را طی کردند.

دایناسور های بال خفاشی یکی از جالب ترین گروه های دایناسور های پردار بودند که توانستند با شیوه ای بسیار متفاوت نسبت به پرندگان پرواز را تجربه نمایند؛ اگرچه به شواهد بیشتری برای پذیرش عمومی این فرضیه میان دیرینه شناسان متخصص تکامل پرواز احتیاج بود. کشف نمونه ای جدید از دایناسور های بال خفاشی در سال گذشته میلادی (doi: 10.1038/s41586-019-1137-z) خاتمه شواهد بیشتر را فراهم کرد.

این دایناسور جدید Ambopteryx/امبوپ تریکس نام گرفت (برگرفته از ambo لاتین به معنی هردو و یونانی به معنی بال). سنگواره هم فرضیه بال پوستی را تأیید می نماید و هم نقش استخوان قلم مانند برآمده از مچ در ساختار بال را نشان می دهد. از همه مهم تر این سنگواره اطلاعات مهمی درباره تکامل بال در پرندگان به دست می دهد.

تحلیل مؤلفه های اصلی در دست/بال دایناسور های پردار مختلف (از جمله پرندگان اولیه و نیز دایناسور های بال خفاشی) نشان می دهد کشیدگی بال پرنده ها بیشتر در استخوان های کف دست (متاکارپ ها) و برای حمایت پر های پروازی بوده است، درحالی که بال اسکنسوریوپ تریجید ها به دلیل کشیدگی بازو و ساعد بلندشده، نه متاکارپ ها، تا حمایت مؤثرتری از پرده پوستی (پاتاگیوم) بال داشته باشد.

این یعنی راستا تکامل پرواز در پرندگان و دایناسور های بال خفاشی از شروع متفاوت بوده. یکی از این دو راستا (بال خفاشی متکی بر درازشدن بازو و ساعد) بعد از 10 میلیون سال (در انقراض جمعی اواخر ژوراسیک) منقرض شد؛ درحالی که دیگری (متکی بر درازشدن متاکارپ ها) تا امروز با قدرت زنده مانده و به تنوع خیره نماینده ای رسیده اند که ما آن ها را پرندگان می نامیم.

به علاوه تحلیل تبارشناختی اسکنسوریوپ تریجید ها با اتکا به داده های جدید نشان می دهد دایناسور هایی مثل Velociraptor/ولاسی راپتور و خویشاوندانش دیگر جزء گروه خواهری پرندگان به حساب نمی آیند، بلکه خودشان اکنون زیرمجموعه پرندگان شمرده می شوند و راپتور ها نخستین گروه از پرندگان بودند که قدرت پرواز خود را از دست دادند. به عبارت دیگر ولاسی راپتور و دایناسور های ترسناک ریز و دشت هم خانواده اش، چیزی نیستند جز نسخه های بی پرواز و بزرگ جثه آرکیوپ تریکس! 1

پی نوشت :

1- برای اطلاعات بیشتر درباره آرکیوپ تریکس، نک: مونالیزای دنیای علم دیگر تنها نیست؛ گونه ای جدید برای آرکیوپ تریکس، مشهورترین سنگواره دنیا؛ عرفان خسروی؛ سالنامه شرق 97؛ نوروز 1398؛ صص 162-4

(bit.ly/2vabBG1) و برای اطلاعات بیشتر درباره تکامل پرواز، نک: پر های گمشده سیمرغ، داستان حیرت انگیز تکامل پرواز در پرندگان، عرفان خسروی، رشد آموزش زیست شناسی، 33 (3)، صص 25-33 مراجعه کنید.